GIÁO DỤC KHẢ NĂNG SỐNG HÒA BÌNH
I.
Lời
dẫn nhập:
André Roberfroid từng nhận đinh: “Nhìn lại lịch sử, chúng ta thấy có nhiều
quốc gia với nền giáo dục tiên tiến đã gây ra những chiến tranh tàn khốc nhất
trong lịch sử. Một lượng lớn về tài nguyên và năng lượng đã được dành để dạy
con người ta về chiến tranh. Có nhiều nguồn lực được dành cho các học viện quân
sự hơn là cho các học viện về hòa bình.” Thực vậy, trong bối cảnh xung đột
và mâu thuẫn vì lợi ích giữa các quốc gia, dân tộc và tôn giáo vẫn còn tiếp
diễn trên thế giới, thì nhu cầu về một nền giáo dục giúp con người có khả năng
xây dựng hòa bình trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Maria Montessori, một nhà
giáo dục lỗi lạc người Công giáo đã khởi xướng một phương pháp giáo dục cùng
tên với mô hình “Nhà trẻ thơ” (“Casa Dei Bambini”) năm 1907. Phương pháp giáo
dục này không chỉ nhấn mạnh về phương pháp mà còn đề cao triết lý sống hòa
bình.
Là
người mới, được tiếp xúc với phương pháp giáo dục Montessori, qua tập sách
"Giáo dục và Hòa bình" của
bà, tôi mong muốn chia sẻ những hiểu biết khiêm tốn của mình về giáo dục hướng
đến hòa bình. Mục đích của bài viết này nhằm giúp mọi người nhận thức rõ hơn về
vai trò của giáo dục trong việc xây dựng nên những con người có khả năng sống
hòa bình: biết cảm thông, tôn trọng, tự do khỏi mọi sợ hãi và biết cách hợp tác
với những người xung quanh.
Maria Montessori trong cuốn "Giáo dục và Hòa bình" đã đưa
ra một lời phát biểu thật sâu sắc khi bà nhấn mạnh rằng các quốc gia muốn duy trì sự sống còn thì không thể tiếp tục sống trong trong sự chia cắt và xung đột, tất
cả phải trở nên một.[1]
Lời tuyên bố này không chỉ phản ánh quan điểm giáo dục của bà mà còn đưa ra một
tầm nhìn rộng lớn về tương lai của nhân loại trong xu hướng toàn cầu hóa hiện
nay, nơi mà các quốc gia ngày càng phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế, khoa học và
công nghệ, nơi mà sự đoàn kết giúp cho mọi người nên một và giáo dục đóng vai
trò then chốt trong việc tạo ra một thế giới hòa bình.
Bà cho rằng trẻ em là hy vọng của
tương lai, là những người có khả năng thay đổi thế giới theo hướng tốt đẹp hơn,
vì trẻ em chính là những người lớn sau này, và trong trẻ em sở hữu kho tàng to
lớn về lòng nhiệt thành và yêu thương[2]
, chúng là chìa khóa giải quyết các vấn nạn của nhân loại.[3]
Nếu được giáo dục đúng cách, các em sẽ trở thành những công dân toàn cầu, biết
tôn trọng sự khác biệt, biết hợp tác vì lợi ích chung thay vì bị giới hạn trong
những tư tưởng quốc gia cục bộ nghèo nàn.
Vì vậy, khi được tiếp xúc với một
trong những “đứa con tinh thần” của Maria Montessori qua cuốn sách “Giáo dục và hòa bình”, tôi càng tin hơn
vào vai trò quan trọng của giáo dục đối với sự thay đổi xã hội này. Tôi hiểu
rằng: Giáo dục không chỉ đơn thuần là truyền đạt kiến thức mà còn là cách để
nuôi dưỡng tinh thần hợp tác, sự tôn trọng khác biệt, lòng trắc ẩn và trách
nhiệm chung với cộng đồng.
Một nền giáo dục hướng đến hòa bình
là nền giáo dục hỗ trợ những trẻ em trong những yếu tố sau:
1.
1.Giáo dục khả năng đồng cảm với người khác, sự
trắc ẩn và lòng bao dung.
Một nền giáo dục hướng đến hòa bình
trước hết phải nuôi dưỡng khả năng đồng cảm, giáo dục lòng vị tha, sự trắc ẩn với
người khác. Khi trẻ em được dạy để nhìn thế giới bằng ánh mắt của tình thương
và lòng trắc ẩn, chúng không chỉ phát triển nhân cách mà còn góp phần tạo nên
một xã hội vị tha, biết sẻ chia. Maria Montessori cũng định nghĩa lòng tốt là
hy sinh bản thân và hy sinh trọn đời, bà cũng khẳng định rằng, bản chất yêu
thích lao động con người không phải để thỏa mãn nhu cầu của chính mình mà là
thỏa mãn nhu cầu của người khác, lao động cho và vì người khác.[4]
Maria
Montessori cũng tin rằng trẻ em, với tâm hồn trong sáng và trái tim cởi mở, có
thể hấp thụ những giá trị này một cách tự nhiên nhất. Bà nhấn mạnh rằng giáo
dục không thể chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức, mà còn phải khơi dậy
tình yêu thương trong mỗi đứa trẻ, giúp chúng biết cảm thông với người khác và
sẵn sàng hành động để xoa dịu những nỗi đau chung của nhân loại.
2. 2.Giáo
dục khả năng chấp nhận sự khác biệt của người khác, biết tôn trọng và luôn
khiêm nhường.
Hòa
bình không chỉ là sự vắng bóng của chiến tranh, mà còn là sự hòa hợp giữa những
con người với bản sắc khác nhau, là khả năng chấp nhận giới hạn của bản thân, sự
đa dạng của người khác mà không tìm cách áp đặt hay loại trừ.[5]
Một nền giáo dục hướng đến hòa bình sẽ giúp trẻ em hiểu rằng sự khác biệt về
ngôn ngữ, màu da, tôn giáo, văn hóa hay truyền thống không phải là rào cản mà
là cơ hội để học hỏi và phát triển, làm nên sự phong phú của nhân loại.
Ngoài
ra, một hồn hòa bình sẽ luôn mang trong mình tâm thế của những kẻ khiêm nhường,
luôn coi trọng người khác, vì mỗi tạo vật được sinh ra đều có vị trí và vai trò
nhất định của nó trong vũ trụ này. Giúp trẻ biết lắng nghe, học hỏi từ những
khác biệt của người khác sẽ giúp trẻ lớn lên với tư duy cởi mở, sẵn sàng hợp
tác thay vì xung đột.
3.
3.Giáo
dục con người có khả năng tự do, thoát khỏi những sự sợ hãi, nô lệ.
André Roberfroid từng định nghĩa hòa
bình là khả năng "tự do thoát
khỏi sự sợ hãi". Thực vậy, Maria Montessori nhấn mạnh việc giáo dục công
dân hoàn vũ là giáo dục để nhận thức khả năng vĩ đại của bản thân và những
quyền năng thuộc về chính mình trong sự hài hòa với vạn vật, giúp con người ý
thức hơn nữa về nhân phẩm của chính mình, để mỗi người không trở nên lo sợ, trở
nên nô lệ mù quáng cho sự ác.[6] Phương pháp giáo dục giúp phát triển khả năng
tự lập, tự suy nghĩ và tự giải quyết vấn đề không chỉ giúp các em trở nên độc
lập mà còn rèn luyện tư duy phản biện và sự cởi mở trong cách nhìn nhận thế
giới. Khi được giáo dục theo cách này, trẻ em sẽ không còn bị giới hạn trong
những khuôn khổ tư duy truyền thống mà thay vào đó, các em sẽ trở thành những
cá nhân có khả năng kết nối với mọi người, bất kể xuất thân hay quốc tịch.[7]
Một môi trường giáo dục nên những con
người tự do thực sự là môi trường mà trẻ em cảm thấy được yêu thương, an toàn,
nơi các em có thể tự do bày tỏ ý kiến mà không sợ bị phán xét hay đàn áp. Khi
được lớn lên trong một không gian như thế, trẻ sẽ có khả năng đứng lên vì công
lý, biết bảo vệ bản thân và người khác trước những điều bất công.
4.
4.Giáo
dục tinh thần hợp tác và trách nhiệm chung với cộng đồng, không nuôi lòng ích kỉ,
sẵn sàng hy sinh vì ích chung.
Một môi trường giáo dục thúc đẩy hòa
bình cũng là môi trường khuyến khích trẻ em hợp tác thay vì cạnh tranh, đồng
cảm thay vì phán xét, và xây dựng thay vì phá hủy. Khi những giá trị này được
gieo mầm từ nhỏ, chúng sẽ lớn lên với ý thức trách nhiệm đối với cộng đồng và
thế giới, thay vì chỉ tập trung vào lợi ích cá nhân hay quốc gia riêng lẻ.
Maria Montessori đã nói: "Chúng ta không còn có thể duy trì những quốc
gia riêng biệt với lợi ích khác nhau. Họ phải đoàn kết lại như những khối xây
dựng của một sinh vật duy nhất hoặc là chết." Điều này nhấn mạnh một
thực tế rằng, sự chia rẽ và xung đột sẽ dẫn đến diệt vong, trong khi tinh thần
hợp tác và trách nhiệm với nhau sẽ tạo ra một tương lai tốt đẹp hơn. Đây cũng
là một lời kêu gọi rằng chỉ có sự hợp tác toàn cầu và một nền giáo dục hướng
đến hòa bình mới có thể giúp nhân loại vượt qua những thách thức của thời đại.
Giáo dục trẻ sống hòa bình cũng chính
là dạy các em biết yêu thương và hy sinh vì người khác. Thay vì chỉ khư khư với
những lợi ích cá nhân, trẻ cần hiểu rằng giá trị lớn nhất của con người không
nằm ở những gì ta nhận được, mà ở những gì ta trao đi. Lòng tốt thực sự chính
là sự hy sinh và lao động không chỉ vì bản thân, mà còn vì người khác.
III.
Thách
thức và cơ hội đối với nền giáo dục việt nam.
Giáo dục hòa bình theo triết lý của
Maria Montessori không chỉ đơn thuần là dạy trẻ em về sự hòa hợp mà còn giúp
các em hình thành một nhân cách vị tha, biết yêu thương và sống có trách nhiệm
với cộng đồng và thế giới. Tuy nhiên, việc ứng dụng phương pháp này tại Việt
Nam vẫn đối diện với một vài thách thức đáng suy ngẫm.
Một trong những trở ngại lớn nhất là
tư duy “tập thể” trong văn hóa Việt. Quan niệm “xấu đều hơn tốt lỏi” đâu đó vẫn còn tồn tại trong tiềm thức, khiến cho
xã hội có xu hướng đề cao sự đồng nhất, cào bằng hơn là khuyến khích cá nhân
phát triển theo bản sắc riêng.[8]
Sự khác biệt được coi là nguyên nhân gây chia rẽ. Bên cạnh đó, những ký ức về
chiến tranh và nghèo khổ trong quá khứ khiến cho nhiều người sống trong tâm lý
cảnh giác, sợ hãi, không dám đặt niềm tin vào người khác. Điều này vô tình tạo
ra một rào cản trong việc xây dựng một môi trường giáo dục an toàn, tin tưởng
và khuyến khích sự phát triển tự do của trẻ.[9]
Ngoài ra, cuộc chiến giữa trẻ em và người lớn vẫn tiếp tục diễn ra vô hình
trong mọi gia đình và nhà trường, nó được ẩn mình dưới “trách
nhiệm dạy dỗ” trẻ em theo truyền
thống vốn có xưa nay của người Việt. Tác giả Mai Thị Kim Thanh trong nghiên
cứu
về “Ứng xử giữa các thành viên trong gia
đình với việc chăm sóc sức khỏe tâm trí cho trẻ” đã chỉ ra một vài nguyên
nhân tâm lý chi phối cách thức giáo dục con cái nói chung. Đó là những nguyên nhân
như: truyền thống Nho giáo và những tư tưởng Nho giáo vẫn in sâu trong tâm thức
mỗi người Việt Nam - tính gia trưởng độc đoán trong cách ứng xử của người lớn đối
với trẻ. [10]
Dẫu vậy, Việt Nam cũng có những cơ hội đặc biệt để phát triển một nền giáo dục hướng đến hòa bình. Ai trong chúng ta cũng nhận ra rằng, người Việt yêu hòa bình, trân quý sự yên tĩnh và thích sống hài hòa với thiên nhiên.[11] Đất nước Việt Nam thân yêu được Tạo Hóa ban cho thiên nhiên phong phú. Đây chính là môi trường lý tưởng để trẻ em đươc hòa mình vào vũ trụ, được kết nối với thiên nhiên, học cách yêu thương, tôn trọng thế giới xung quanh. Văn hóa cộng đồng của người Việt là một thách thức nhưng cũng là một thế mạnh để chúng ta giáo dục nên những con người biết sống vì ích chung, sống tinh thần hợp tác tập thể.[12] Chúng ta có thể giáo dục trẻ không chỉ sống vì lợi ích của nhóm nhỏ cục bộ, mà mở rộng tầm nhìn, hướng đến trách nhiệm với hoàn vũ này. Hơn nữa, sự quan tâm không nhỏ của các bậc cha mẹ tại Việt nam trong việc giáo dục trẻ mở ra một hy vọng cho sự thay đổi trong tư duy tiếp cận.
IV.
Kết
luận:
“Ngăn ngừa xung đột là công việc của
chính trị, thiết lập hòa bình là công việc của giáo dục”[13]
Một
nền giáo dục hướng đến hòa bình là một nền giáo dục giúp khai phá và hỗ trợ định
hướng nên những con người có khả năng sống hòa bình. Do đó, nhiệm vụ của chúng
ta không chỉ là dạy trẻ em kiến thức mà còn phải hỗ trợ các em trở thành những
công dân toàn cầu, những con người có trái tim yêu thương, chấp nhận sự khác biệt,
vượt ra khỏi sự sợ hãi và sẵn sàng hy
sinh vì cộng đồng. Thật vậy, trẻ em chính là chìa khóa cho sự thay đổi này, và
giáo dục chính là con đường để hiện thực hóa một thế giới không còn bị chia cắt
bởi biên giới và xung đột.
Việc
thực hành sống hòa bình theo triết lí Montessori tại Việt Nam đòi hỏi một sự
thay đổi từ người lớn trong chính nhận thức và phương pháp giáo dục. Chấm dứt cuộc chiến giữa người lớn và trẻ
em qua việc khiêm nhường chấp nhận những giá trị đẹp đẽ được phú ban bên trong
con người trẻ.[14]
Điều này đòi buộc chúng ta thay đổi tư duy của mình về người khác.[15] Nếu
biết tận dụng những giá trị tốt đẹp vốn có của dân tộc, chúng ta hoàn toàn có
thể xây dựng một nền giáo dục hướng đến hòa bình, nơi trẻ em được lớn lên trong
tình yêu thương, sự tôn trọng và tinh thần hợp tác vì một thế giới tốt đẹp hơn.
[1]
Maria Montessori, Giáo Dục và Hòa Bình, dịch bởi Nghiêm
Phương Mai (Vietnam: Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2018), 79.
[2] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 68.
[3] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 82.
[4] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 256.
[5] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 174-177.
[6] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 81.
[7] Maria Montesori, Giáo
Dục và Hòa Bình, 142-143.
[8] Cao Thị Sính
(2014), Hạn chế của văn hóa làng xã nhìn
từ thành ngữ và tục ngữ, https://www.qdnd.vn/van-hoa/doi-song/han-che-cua-van-hoa-lang-xa-nhin-tu-thanh-ngu-tuc-ngu-412849
[9] Ths. Bùi Xuân Phái
(2010), Tâm lí người Việt và văn hóa pháp
lí trong tiến trình hội nhập quốc tế, https://phapluatdansu.edu.vn
[10] Hoàng Bá Thịnh, Bạo lực
gia đình đối với trẻ em và một số giải pháp phòng ngừa, tạp chí Tâm lý học
số 6/2011
[11] Ths. Bùi Xuân Phái (2010),
Tâm lí người Việt và văn hóa pháp lí
trong tiến trình hội nhập quốc tế, https://phapluatdansu.edu.vn
[12]Ts. Trần Thị
Bích Thủy (2023), Gìn giữ và phát huy giá
trị văn hóa làng xã Việt Nam trong công cuộc xây dựng, phát triển đất nước,
https://vanhoavaphattrien.vn/gin-giu-va-phat-huy-gia-tri-van-hoa-lang-xa-viet-nam-trong-cong-cuoc-xay-dung-phat-trien-dat-nuoc-a18852.html
[13] Maira Montessori, Diễn
Văn Vì Hòa Bình, Hội Nghị Châu Âu vì Hòa Bình tại Brussels, ngày 03 tháng
09 năm 1936.
[14] Maria Montessori, Giáo Dục và Hòa
Bình, dịch bởi Nghiêm Phương Mai (Vietnam: Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2018),53.
[15] André Roberfroid.
